कल्पना र चित्रकारको संसार : एससी सुमन
एस.सी. सुमन
एससी सुमन
कल्पनाले नै कलाकारको मानसिक सृजन शक्ति हुने गर्दछ। कल्पनाले वस्तुको सौन्दर्य प्रसाधनमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गरेको हुन्छ। सौन्दर्यशास्त्रमा जसलाई कल्पना भनिन्छ, त्यो नै संस्कृत काव्य- शास्त्रमा प्रतिभा भनिएको छ। जो प्रतिभाशील व्यक्तिभित्रको रचनात्मक क्षमता पनि हो। वास्तवमा प्रतिभाशील व्यक्तिले आफ्नो कलामा दिने जुन पृथक्पन हुन्छ, त्यो कल्पनाको माध्यमबाट जन्मिएको हुन्छ। पाश्चात्य जगतका महान् आचार्य अरिस्टोटलले कलालाई प्रकृतिको अनुकृति भनेका छन्। तर अनुकरण सपाट मात्र भयो भने त्यसले कलात्मक भव्यता पाउँदैन भन्ने कुरा पनि उनले थपेका छन्। अरिस्टोटल भव्यतर अनुकरणका पक्षधर देखिन्छन्।
भव्यतर अनुकरण भनेको कुनै पनि वस्तुको चित्रण गर्दा त्यसका सुन्दर पक्षको मात्रै नभई , कुरूप वा कमजोर पक्षहरूलाई ढाकछोप गरेर सौन्दर्यमूलक ढङ्गले चित्रण गर्नु हो। यसको लागि कलाकार र सर्जकहरुमा कल्पना शक्तिको प्रमुख भूमिका हुने गर्दछ। कलाकारले आफ्नो कल्पना शक्तिको माध्यम बाट उजाड भूमिलाई हराभरा देखाएका हुन्छन्, झुपडीलाई पनि भव्य र आकर्षक महल देखाएका हुन्छन्, मगन्ते भिखारिलाई भगवान सग जोडेका हुन्छन्, मूर्खभित्रको विद्वता र विद्वान भित्रको मूर्खताको पहिचान सहित चित्रण गरेका हुन्छन्। यस्तो खुबीबाट नै भव्यतर अनुकरण हुन सक्दछ। यसरी बुझ्दा अरिस्टोटलको भव्यतर अनुकरणको अवधारणालाई कल्पनासँग तुलना गर्न सकिन्छ। कल्पनाविना भव्यतर अनुकरण वास्तवमा असम्भव छ । यो प्रतिभालाई कलाकारमा रहेको विशिष्ठ्ता मानिन्छ। तर यो खतरनाक पनि हो, कहिलेकाही अतिकल्पनाको बानी पनि लाग्न सक्छ। एउटा सीमा सम्म स्मृति र भावना दुबैको समावेश कल्पना हो । कल्पनाको सीमा उलंघन हुँदा अतिकल्पना विकसित हुन्छ।
सहजानुभूति कल्पनाका माध्यमबाट उद्भूत हुन्छ। मूल र गौण गरी कलाका दुई प्रकार पनि भनिएको छ। प्राथमिक कल्पनाको प्रभावमा नै गौण कल्पना सक्रिय हुन्छ। प्राथमिक कल्पनाको भरमा मात्रै गौण कल्पनाको अनुपस्थितिमा कुनै पनि व्यक्ति स्रष्टा वा कलाकार बन्न सक्दैन। यो मानवीय सजग इच्छाशक्तिमा निर्भर हुन्छ। मूल कला आत्मिक हुन्छ। कवि–कलाकारले मनभित्र कल्पना गरेको तर बाहिर प्रकट नभएको कला नै मूल कला हो। मूल कला कवि–कलाकारभित्र गर्भमा रहेको कल्पना हो, जुन बाहिर अभिव्यक्त भएको हुँदैन। जब आत्मिक कलाको कल्पना लिपिबद्ध भएर वा ध्वनि, प्रदर्शन, रूपाकृति आदिमा अभिव्यक्त हुन्छ त्यो बाह्य प्रकटीकरण हो। हामीले मान्ने गरेको मूल कला यही बाह्य प्रकटीकरण हो। कविले कविता लेख्नुपूर्व नै उसको अन्तर्मनमा उसले लेख्न चाहेको पूर्ण कविता तयार भइसकेको हुन्छ। त्यसरी नै परिपक्व एवं खारिएको अनुभूतिको संवेदनशील पोखाइमा चित्रकारका मनमा सम्पूर्ण चित्रको झलक उत्पन्न हुन्छ, त्यही झलकलाई उसले क्यानभासमा उतार्छ र रङ भर्छ। मूर्तिकारले आफ्नो मनमा निर्माण भइसकेको भव्य मूर्तिलाई छिनो हतौडाजस्ता उपकरणका सहाराले उत्कीर्ण गर्छ। यसरी नै गायक, नर्तक, अभिनयकर्ताका मनमा पनि प्रस्तुति पूर्व नै त्यसको पूर्णताभास हुन्छ र मञ्चमा उपस्थित हुँदा त्यही पूर्वाभासको आधारमा आफ्नो कला प्रस्तुत गरेका हुन्छन्।
वास्तवमा कवि–कलाकारभित्र रहेको कल्पना सबै बाहिर प्रकट हुन सक्दैन। उनीहरूले गरेको आत्मिक कल्पनाको सौन्दर्य केही प्रतिशत मात्र अभिव्यक्त हुन्छ। कवि–कलाकारले कविताका लागि कल्पना गरेका विम्ब, प्रतीक, अलङ्कार, आख्यानका लागि सोचेका कथानक, परिवेश, चरित्र, चित्र, मूर्ति आदिका लागि कल्पना गरेका आकृति, रङ आदि सिर्जना वा निर्माणका क्रममा जस्ताको त्यस्तै आउन सक्दैनन्। कवि–कलाकारहरूले जेजस्तो भव्य कल्पना गरेका हुन्छन् तीमध्ये प्रकट गर्ने क्रममा बिर्सेर वा अन्य कारणले धेरै छुटेका हुन्छन्। त्यसैले गौण कला अपूर्ण हुन्छ भन्ने क्रोचेको मान्यता केही हदसम्म ठीक पनि लाग्छ। तर आत्मिक कलाको उपभोग स्वयम् कल्पनाकारले मात्रै क्षणिक रूपमा गरेको हुन्छ, यो उपभोक्ताहरू समक्ष पुग्न पाएको हुँदैन। यसका साथै कवि–कलाकारका मनमा सिर्जनामा लीन रहेकै बेलामा नवीन कल्पना उद्भूत हुन पनि सक्छ, सुरुमा गरेको कल्पनामा परिवर्तन हुन पनि सक्छ। यसर्थ कला सिर्जनामा आत्मिक अर्थात् मनभित्र रहेको अप्रस्तुत कलाको आफ्नै औचित्य र अस्तित्व हुँदाहुँदै पनि पठन, श्रवण, अवलोकन आदिका दृष्टिले यसको जुन महत्व र मूल्य छ, त्यो बाह्य प्रकटीकरणमा मात्र सम्भव छ। कवि–कलाकारका मनोजगत्को सौन्दर्यमयी कल्पना यदि बाहिर प्रकटित हुँदैन भने त्यसको अर्थ रहँदैन।
यहाँ कल्पनाको चर्चाको प्रसङ्गमा रम्य कल्पनाको उल्लेख गरिन्छ। अंग्रेजीमा रम्य कल्पनालाई फेन्सी भनिन्छ। विलियम वर्ड्सवर्थ, विलियम टेलर, दार्शनिक हब्स, एडिसन आदिका विचारहरू यसका पक्ष र विपक्षमा बहसका रूपमा आएको पाइन्छ। कल्पना र रम्य कल्पनालाई समानार्थक र भिन्नार्थक भेदका रूपमा वर्गीकरण गरेर अध्ययन गर्ने परम्परा अङ्ग्रेजी साहित्यमा इसाको सत्रौँ शताब्दीदेखि चल्दै आएको हो। कसैले रम्य कल्पनालाई बढी महत्व दिएका छन् भने कसैले कल्पनालाई। वास्तवमा रम्य कल्पना कलालाई सुन्दर देखाउन प्रगोग गरिन्छ, जो एक प्रकारको बाह्य आभूषण वा सजावट हो। यसलाई शब्दालङ्कार जस्तै मान्न सकिन्छ। जसमा जीवन र जगतको सूक्ष्म देखि लिएर स्थूल सम्मको सम्वन्ध र अनुभूतिको सङ्क्षिप्त देखि लिएर विस्तृत, विराट र गम्भीर स्तरसम्म पुगेको हुन्छ। लोक जनले बुझने गरि भन्नू पर्दा, अनुभूतिको लयात्मक अभिव्यक्ति नै चित्रकारको रमणीय अदभूत चित्र संसार हो।
0 Reviews:
Thank You For Comments !